دیوان حافظآنچه امروز از حافظ در دست است دیوان اوست که مجموعه‌ای است از اشعار او، شامل غزلیات، قصاید، مثنوی‌ها، قطعات، و رباعیات. ۱ - جمع‌آوری کنندگانمحمد گلندام اشعار پراکنده او را مدون ساخت. [۱]
شمس‌الدین محمد حافظ، مقدمه گلندام، ص صب ـ قیا، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران (۱۳۲۰ ش).
از نسخه‌های قدیمی موجود دیوان چنین بر می‌آید که در سال‌های بعد از وفات حافظ چند کس به جمع‌آوری غزلیات او پرداخته‌اند و ظاهرآ تا اوایل سده دهم این کار ادامه داشته است. [۲]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، توضیحات خانلری، ص ۱۱۴۵ـ ۱۱۴۹، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲ - قصایدقصاید حافظ بسیار معدود است و گرچه در بعضی از نسخه‌های جدید دیوان چند قصیده به نام او درج شده است، لیکن نسخه‌های کهن‌تر معمولا فقط شامل غزلیات‌اند و فصل یا بخش جداگانه‌ای را به قصاید اختصاص نداده‌اند. تنها در یکی از نسخه‌های قدیمی دیوان، مورخ ۸۱۳، که از منابع کار خانلری بوده، پس از پایان غزلیات دو قصیده آورده شده است، بی‌آنکه با عنوان قصیده مشخص شوند. در نسخه‌ای به تاریخ ۸۲۵، نیز سه قصیده مندرج است، [۳]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، ص ۱۰۲۵ـ۱۰۲۷، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
ولی در برخی نسخه‌های جدیدتر، پنج قصیده دیده می‌شود؛ در مدح شاه شیخ ابوسحاق، شاه شجاع، قوام‌الدین محمد صاحب عیار، شاه منصور مظفری.بعضی قصاید خواجه از لحاظ ساختار کلی با غزل چندان تفاوتی ندارند و از همین‌رو در بعضی نسخه‌های دیوان در شمار غزلیات درج شده‌اند. در بعضی نسخه‌ها در این بخش یک قصیده به زبان عربی و یک ترکیب‌بند نیز دیده می‌شود [۴]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، ص ۱۰۴۲ـ۱۰۴۳، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
که با شیوه سخن حافظ چندان همانند و سازگار نیست و ظاهرآ الحاقی است. [۵]
شمس‌الدین محمد حافظ، مقدمه قزوینی، ص قید ـ قیه، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران (۱۳۲۰ ش).
[۶]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، توضیحات خانلری، ص ۱۰۲۵ـ ۱۰۲۶، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۷]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، توضیحات خانلری، ص ۱۰۴۱، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
حافظ کلاً قصیده‌سرا نیست و معمولا مطالب و اغراضی را که قصیده‌سرایان در قصاید طولانی و مطنطن اظهار می‌دارند، وی در چند بیت و با بیانی لطیف و مؤثر و غالباً صمیمانه و دور از مداهنه در غزلیات خود عرضه می‌کند. ۳ - غزلیاتبخش عمده دیوان حافظ غزلیات اوست که نزدیک به پانصد غزل را شامل می‌شود. شمار غزلیات در نسخه‌های مختلف یکسان نیست. در دیوانی که به تصحیح قزوینی و غنی از روی نسخه‌های نسبتآ کهن [۸]
مقدمه قزوینی، ص مج ـ صا، شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران (۱۳۲۰ ش).
به چاپ رسیده، شماره غزل‌ها ۴۹۵، و در طبع انتقادی خانلری، که بر کهن‌ترین نسخه‌های شناخته شده مبتنی است، [۹]
شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، ج ۲، توضیحات خانلری، ص ۱۱۲۷ـ۱۱۳۷، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش.
شمار غزل‌هایی که اصیل شناخته شده ۴۸۶ است و ۳۸ غزل نیز الحاقی به شمار آمده و در جلد دوم، زیر عنوان ملحقات، جداگانه درج شده است.در میان غزلیات حافظ، غزل‌های ملمّع نیز دیده می‌شود. [۱۰]
شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، ج۱، ص۲۹۵ـ۲۹۶، تهران (۱۳۲۰ ش).
[۱۱]
شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵، تهران (۱۳۲۰ ش).
[۱۲]
شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۱۹، تهران (۱۳۲۰ ش).
[۱۳]
شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، ج۱، ص۳۲۲ـ۳۲۳، تهران (۱۳۲۰ ش).
۴ - مثنویهادر اغلب نسخه‌های قدیمی، دو پاره مثنوی دیده می‌شود، یکی در بحر رَمَل مسدَّس مقصور (الا ای آهوی وحشی کجائی...) و دیگری در بحر متقارب، که مثنوی اخیر به «ساقی نامه» معروف است. بخشی از «ساقی نامه» خطاب به «ساقی» است و بخشی خطاب به «مُغَنّی»، از این‌روی این بخش اخیر را «مغنی نامه» نیز می‌نامند. تعداد و ترتیب ابیات این مثنوی‌ها در نسخه‌های گوناگون متفاوت است و چنین به نظر می‌رسد که حافظ قطعاتی را برای درج در دو مثنوی طولانی‌تر به صورت یادداشت و مسوّده نوشته بوده و پس از مرگ او این پاره‌های پراکنده جزو سروده‌های دیگرش به‌دست گردآورندگان دیوان افتاده و به همان صورت در نسخه‌برداری‌های مختلف، بعد از غزلیات ثبت و درج شده است. حافظ در مثنوی اول ظاهرآ به منظومه ویس و رامین فخرالدین اسعدگرگانی و در مثنوی دوم به اقبال نامه و شرف نامه نظامی گنجوی نظر داشته است. گرچه در نسخه‌های متأخر در بخش مغنی نامه چند بیت در مدح شاه منصور آورده شده است، در نسخه‌های قدیم‌تر این مثنوی ذکری از نام ممدوح نیست. شاید این ابیات پراکنده از نخستین طبع‌آزمایی‌های حافظ و به قصد مثنوی‌سرایی بوده و در اواخر عمر خود چند بیت دیگر بدان افزوده و به همان صورت به شاه منصور مظفری تقدیم داشته و از همین روی در نسخه یا نسخه‌های اولیه آن ذکری از نام ممدوح نبوده است. ۵ - قطعات مناسبتیبخش دیگری از دیوان حافظ قطعات کوتاهی است که در موارد مختلف و به مناسبت‌هایی از قبیل درگذشت شخصی یا روی‌داد واقعه‌ای، ثبت تاریخی، بیان احوال خود یا ایراد نکته‌ای عبرت‌انگیز سروده است. شمار این قطعات نیز در نسخه‌های گوناگون متفاوت است و با آن‌که از لحاظ هنر شاعری ارزش و اهمیتی ندارند، از لحاظ تاریخی و آگاهی‌هایی که در بر دارند شایسته توجه‌اند. ۶ - رباعیاتآخرین بخشی که معمولا در نسخه‌های جدیدتر دیوان دیده می‌شود رباعیات منسوب به حافظ است که شمار آن‌ها در نسخه‌ها بسیار متفاوت است و غالبآ مضامینی تکراری و تقلیدی دارند و با شیوه فکر و بیان حافظ چندان سازگار نیستند. تعدادی از آن‌ها از دواوین شاعران دیگر در دیوان حافظ وارد شده‌اند. [۱۴]
محمدامین ریاحی، گلگشت، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۹۶، تهران ۱۳۶۸ ش.
۷ - کتابت نسخه‌ای از سه مثنویاثر دیگری که به احتمال بسیار به حافظ تعلق دارد و یکی از جنبه‌های مهم زندگانی او را روشن می‌سازد، کتابت نسخه‌ای از سه مثنوی شیرین و خسرو، آئینه سکندری و هشت بهشت امیرخسرو دهلوی است. این سه نسخه در ۷۵۶ به خط محمد بن محمد (بن محمد) الملقّب به شمس حافظ (الشیرازی) کتابت شده‌اند و هر سه، بخش‌هایی از خمسه امیرخسرو دهلوی‌اند که در کتابخانه دولتی تاشکند نگهداری می‌شوند. [۱۵]
فتح‌اللّه مجتبائی، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، ج۱، ص۲۵، تهران ۱۳۸۶ ش.
محمد معین در این‌که کاتب این نسخه‌ها همان خواجه حافظ شیرازی معروف بوده باشد تردید کرده است، [۱۶]
محمد معین، امیرخسرو دهلوی، مهر، سال ۸، ش ۱ (فروردین ۱۳۳۱)، ، ص ۳۱ـ۳۲.
[۱۷]
محمد معین، امیرخسرو دهلوی، مهر، سال ۸، ش ۲ (اردیبهشت ۱۳۳۱)، ص ۸۹ـ۹۲.
ولی این تردید محلی ندارد. [۱۸]
فتح‌اللّه مجتبائی، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، ج۱، ص۲۶ـ۳۰، تهران ۱۳۸۶ ش.
۸ - فهرست منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش. (۲) حمزه بن علی آذری طوسی، منتخب جواهرالاسرار، به‌ضمیمه اشعةاللمعات عبدالرحمان بن احمد جامی، چاپ سنگی (بی‌جا ۱۳۶۲). (۳) تقی‌الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات‌العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴. (۴) عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات‌الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش. (۵) حاجی خلیفه، سلم الوصول الی طبقات الفحول. (۶) شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ پرویز خانلری، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) شمس‌الدین محمد حافظ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران (۱۳۲۰ ش). (۸) بهاءالدین خرمشاهی، حافظ‌نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران ۱۳۶۶ ش. (۹) احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ ش. (۱۰) خواندمیر، روضة الصفا. (۱۱) علی دشتی، نقشی از حافظ، تهران ۱۳۸۰ ش. (۱۲) محمد بن اسعد دوانی، «شرح یک غزل خواجه حافظ»، ارمغان، سال ۲۱، ش ۷ (مهر ۱۳۱۹)، ش ۸ـ۹ (آبان ـ آذر ۱۳۱۹)، ش ۱۰ (دی ۱۳۱۹). (۱۳) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۹/۱۹۰۱. (۱۴) محمدامین ریاحی، گلگشت، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۵) محمد سودی، شرح سودی بر حافظ، ترجمه عصمت ستارزاده، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۶) شجاع، انیس الناس، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش. (۱۷) ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۸) قاسم غنی، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران ۱۳۲۱ ش. (۱۹) علی بن حسین فخرالدین صفی، لطائف‌الطوائف، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۳۶ ش. (۲۰) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکره میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۱) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، (لکهنو) : مطبع منشی نولکشور، (بی‌تا). (۲۲) محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۵۴. (۲۳) محمد قزوینی، «بعضی تضمینهای حافظ»، یادگار، سال ۱، ش ۵ (دی ۱۳۲۳)، ش ۶ (بهمن ۱۳۲۳)، ش ۸ (فروردین ۱۳۲۴)، ش ۹ (اردیبهشت ۱۳۲۴). (۲۴) فتح‌اللّه مجتبائی، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، تهران ۱۳۸۶ ش. (۲۵) محمد معین، امیرخسرو دهلوی، مهر، سال ۸، ش ۱ (فروردین ۱۳۳۱)، ش ۲ (اردیبهشت ۱۳۳۱). (۲۶) محمد معین، حافظ شیرین سخن، به‌کوشش مهدخت معین، تهران ۱۳۶۹ ش. (۲۷) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض‌العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش). (۲۸) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حافظ شیرازی»، شماره۵۷۰۴. |